NGA SHOSHANNA SOLOMON

Nga një vend i shkatërruar nga lufta që lufton për mbijetesë dhe mungesë të burimeve natyrore, toka biblike e qumështit dhe mjaltit është bërë një fuqi teknologjike që ka parë rritje ekonomike për 15 vjet rresht.

“Ne mund të ndalemi dhe të shikojmë prapa me kënaqësi arritjet mahnitëse të bëra nga ekonomia izraelite në 70 vitet e ekzistencës së Shtetit”, tha Guvernatori i Bankës së Izraelit Karnit Flug në një konferencë shtypi në Jeruzalem.

Standardi i jetesës i izraelitëve është rritur nga 30 për qind e në raport me standardin e jetesës që kishin amerikanët në kohën e themelimit të shtetit, deri në 60% sot.

Ekonomia e Izraelit ka përjetuar një rritje mesatare vjetore prej 3.3% që nga viti 2000, më e lartë se në shumë vende të OECD-së, pjesërisht e nxitur nga një rritje e fortë e popullsisë. Tregu i tij i punës është afër punësimit të plotë dhe niveli i papunësisë është më i ulëti që ka qenë në dekada.

Firmat e teknologjisë izraelite ngritën fonde rekorde në vitin 2017 dhe gjatë vitit shkuan 23 miliardë dollarë të shitjeve të kompanive,  si marrëveshje për bashkim dhe blerje si dhe shitje aksionesh. Kombi izraelit ka rreth 94 kompani të listuara në bursën Nasdaq.

Popullsia e vendit u rrit nga 806,000 në themelimin e kombit në 8,84 milionë sot, dhe shteti ka thithur rreth 3,2 milion emigrantë gjatë viteve. Jetëgjatësia për meshkujt hebrenj u hodh në pothuajse 81 vjet nga 65 në 1949, dhe për gratë në mbi 84, krahasuar me vetëm nën 68 në vitin 1949. Kombi renditet vendi i 11-të më i lumtur në botë dhe, në krye të të gjitha , gjithashtu ka gjetur rezerva të gazit natyror jashtë brigjeve të saj, të cilat do të ndihmojnë të çojë vendin e vogël në pavarësinë e energjisë.

Nëse ju shikoni “imazhin e madh, në perspektivën e 70 viteve,” ekonomia izraelite në përgjithësi “u bë shumë e mirë”, tha Omer Moav, profesor i ekonomisë në “University of Warwick” në Coventry të Britanisë së Madhe dhe në IDC Herzliya, në një intervistë telefonike për “Times of Israel”

Vendi ka kaluar nga një “problem kronik të bilancit të pagesave”, borxhe të mëdha dhe një inflacion i lartë, tashmë në një vend me “një suficit të bilancit të pagesave, një suficit i aseteve mbi detyrimet dhe inflacionin që ne do të dëshironim të ishim pak më të lartë”, tha Flug.

Dhe e gjithë kjo ka ndodhur duke absorbuar dhe sistemuar valët e mëdha të emigrantëve si dhe duke luftuar kundër fqinjëve armiqësorë.

Si ndodhi kjo?

Suksesi ekonomik i Izraelit është për shkak të një numri faktorësh që janë bashkuar për ta sjellë kombin në gjendjen e tanishme.

Mungesa e burimeve natyrore i shtyu banorët e saj për të gjetur mënyra alternative për të përballuar, duke çuar në zhvillimin e ujitjes së bimëve dhe impiantet e shkripëzimit të ujërave, teknologji që janë shitur globalisht.

Luftërat që shteti ka bërë kanë çuar ushtrinë e vendit në zhvillimin e teknologjive të fundit që kanë depërtuar edhe në sferën civile, duke krijuar bazën e skenës së lulëzuar të teknologjisë së Izraelit.

Vendi ka arritur gjithashtu të thithë valë të mëdha të emigracionit, dhe kjo rritje e popullsisë ka kontribuar në një përzierje të kulturave dhe gjuhëve – nga ruse në arabisht dhe etiopiane dhe anglisht – që kanë mbetur të dallueshme sa ato kanë shkrirë, duke krijuar fërkime në kohë por edhe një terren pjellor për inovacionin.

Ndikimi i emigracionit ishte i tillë që “duhej racionimi i burimeve në fillim të viteve ’50, të tilla si nafta dhe ushqimi”, tha prof. Eytan Sheshinski, lektor  në ekonomi në Universitetin Hebraik të Jeruzalemit në një intervistë telefonike për “Times of Israel”.

Ky racionim vazhdoi edhe në vitet ’60, me qeverinë të përfshirë thellë në ekonomi. Nga 1950 deri në vitin 1955, ekonomia e Izraelit u rrit me rreth 13% çdo vit, dhe vetëm nën 10% në vitet pasuese në vitet 1960, sipas “Start-Up Nation”, një libër nga Dan Senor dhe Saul Singer që dokumenton historinë e “Mrekullia ekonomike e Izraelit”.

Qeveria siguroi vende pune dhe krijoi projekte infrastrukturore duke përdorur para nga jashtë, kryesisht nga hebrenjtë jashtë vendit, por edhe nga dëmshpërblimet gjermane të dhëna si kompensim për krimet naziste. “Këto ishin kritike për ekonominë” dhe ndihmuan në ndërtimin e rrugëve, porteve dhe trenave, tha Sheshinski.

Pastaj, në vitet ’70 filloi inflacioni. Lufta e vitit 1973 e Yom Kippurit e detyroi vendin të rekrutojë shumicën e forcës së punës në përpjekjet ushtarake deri në gjashtë muaj, duke e çuar biznesin në një ndalesë. Politikat qeveritare që rritën artificialisht pagat e çuan në fryrjen e borxheve dhe normat e taksave u ngritën.

Hiperinflacioni goditi në fillim të viteve ’80 dhe në vitin 1984 arriti në 445%. Kjo “ndërpreu funksionimin e ekonomisë – dhe kishte një deficit të madh në bilancin e pagesave”, tha Sheshinski. Në vitin 1985 u krijua një plan stabilizimi i udhëhequr nga ministri i financave Shimon Peres së bashku me sekretarin amerikan të shtetit Xhorxh Shultz dhe ekonomistin e FMN Stanley Fischer, për të reduktuar borxhin publik, për të frenuar shpenzimet qeveritare dhe për të filluar një spastrim të privatizimit të kompanive në pronësi të qeverisë.

Programi “ngriu çmimet dhe pagat dhe ndaloi inflacionin”, tha Sheshinski. “Privatizimi krijoi një industri konkurruese dhe vazhdoi edhe në vitet 1990”. Në të njëjtën kohë qeveria ndërmori një program të liberalizimit të ekonomisë, duke hapur tregjet izraelite ndaj importeve dhe heqjen e frenimit të kursit në monedhën vendase.

“Izraeli u bë pjesë e ekonomisë globale”, tha Sheshinski. Për shkak të madhësisë së vogël të ekonomisë, industria u fokusua në tregjet e huaja, duke rritur eksportet e Izraelit. Në vitet 1990 qeveria gjithashtu kishte parashikimin për të ngritur një program të quajtur Yozma, i cili ndihmoi në krijimin e një industri të fondeve sipërmarrëse lokale që investoi në zhvillimin e teknologjive izraelite.

Pastaj, bumi i internetit shkatërroi barrierat gjeografike dhe sipërmarrja izraelite u rrit si kërpudhat.

“Interneti ishte shumë i përshtatshëm për karakterin izraelit dhe shumë të rinj hynë në fushë”, tha Yossi Vardi, një sipërmarrës dhe investitor izraelit i cili mbështeti Mirabilis, themeluest i ICQ, programi i parë i mesazheve të menjëhershme për ueb. Ajo u shit te America Online në vitin 1998 për rreth 300 milionë dollarë.

“Izraeli është një vend i vogël pa treg lokal dhe pengesa për hyrjen në internet ishte shumë e ulët; disa ia dolën, të tjerët dështuan, por frymëzuan njerëzit, “tha Vardi në një intervistë telefonike.

Një valë emigrimi në vitet ’90 solli me vete më shumë se 900,000 emigrantë të rinj, shumë prej të cilëve inxhinierë, profesorë dhe shkencëtarë nga ish-Bashkimi Sovjetik që ushqyen skenën e teknologjisë së sapolindur të Izraelit me aftësi shumë të nevojshme profesionale.

“Aftësia jonë për të absorbuar imigrantët dhe për t’i integruar ato është diçka që shumë vende të tjera nuk e kanë bërë”, tha Janiv Pagot, një ekonomist dhe shef i strategjisë për grupin Ayalon, një investitor institucional izraelit. “Ky është një arritje që ka ndikime të mëdha ekonomike dhe gjithashtu ndikim social afatgjatë”.

Ishte një kombinim i parave të kapitaleve të huaja, internetit, një fluks inxhinierësh dhe shkencëtarësh, vështirësi dhe vendosmëri dhe vite të të menduarit “jashtë kutisë” për të gjetur zgjidhje për nevojat e ngutshme që kanë çuar në industrinë e lulëzuar të teknologjisë së Izraelit.

Arritja kryesore e ekonomisë së Izraelit është se “ne kemi kaluar nga një vend shumë i dobët dhe i vogël, 70 vjet më parë, në një fuqi inovative, e njohur globalisht si një qendër për startupe dhe inovacionin”, tha Saul Singer, bashkëautor e “Start-Up Nation”.

Jo vetëm që Izraeli ka “dendësinë më të madhe të fillimit të çdo vendi në botë”, tha ai, “ekosistemi i nisjes së Izraelit vazhdon të rritet dhe të tërheqë më shumë investime dhe kompani të mëdha nga e gjithë bota, të cilët blejnë teknologji izraelite dhe janë ngritjen e qendrave të kërkimit dhe zhvillimit në nivel lokal “.

Në fund të vitit 2017 në Izrael ekzistonin 365 qendra të huaja aktive “Kërkim dhe Zhvillim”, duke përfshirë gjigandët si Google Inc., Facebook, Intel Corp dhe Apple. Blerja masive nga ana e Intelit për 15.3 miliardë të Mobileye, një zhvilluesi i bazuar në Jeruzalem i sistemeve të avancuara të vizionit dhe asistencës së shoferëve, në mars të vitit 2016 është dëshmi për shenjat që teknologjitë izraelite kanë bërë në nivel global.

Nëse, megjithatë, skena teknologjike e Izraelit është shenja më e dukshme e suksesit të saj, ka faktorë të tjerë të mëdhenj që kanë kontribuar në lulëzimin e ekonomisë së saj. Izraeli ka krijuar institucione të forta rregullatore dhe financiare si Banka e Izraelit, bankat tregtare, Autoriteti i Letrave me Vlerë i Izraelit dhe Ministria e Financave që janë “të klasit të parë dhe në standardet globale”, tha Pagot i Ayalon. Këto sisteme janë testuar në situata krize dhe kanë provuar veten.

Një bollëk i njerëzve të talentuar me aftësi të klasit botëror ngre dhe udhëheq një “sistem ekonomik që funksionon”, tha ai.

Përveç kësaj, Pagot tha dhe ndoshta më e rëndësishmja, për 20 vitet e fundit, Izraeli ka zbatuar gjithashtu një politikë të kufizimit fiskal që ka mbajtur buxhetet në kontroll.

Sfida të mëdha janë përpara

Megjithatë, ndërsa Izraeli feston arritjet e tij ekonomike, ai përballet me sfida urgjente që duhet të adresohen për të siguruar prosperitetin e vazhdueshëm të vendit.

GDP për banorë, megjithëse është rritur, është ende 24% më e ulët se mesatarja e ekonomive të tjera të përparuara, dhe ndërkohë që rritet më shpejt se mesatarja në ato vende nga viti 2008 në 2013, vitet e fundit normat e rritjes kanë ndjekur ato të ekonomive të tjera , sipas të dhënave të Bankës së Izraelit.

Produktiviteti i  punëtorëve është i ulët krahasuar me vendet e tjera të zhvilluara, dhe hendeku nuk është mbyllur gjatë viteve, sipas Bankës së Izraelit. Arsyet kryesore për këtë janë mbiprodhimi dhe burokracia që pengon bizneset: Izraeli erdhi në vendin e 54-të nga gjithsej 100 në ranglistën e Bankës Botërore në 2018 për lehtësimin e bërjes së biznesit dhe infrastruktura e saj nuk përputhet me nevojat e ekonomisë në rritje dhe industria lokale. Për shembull, transporti publik i papërshtatshëm krijon pengesë për zgjerimin e tregut të punës duke e bërë më të vështirë për njerëzit të udhëtojnë në vendet e tyre të punës.