Nga Larry Luxner, “The Times of Israel”

TEL AVIV – Tridhjetë vjet më parë, në vitin 1989 – teksa muri i Berlinit ra dhe regjimet komuniste po shkatërroheshin në Evropën Lindore – Shqipëria e vogël ishte ende një diktaturë e izoluar marksiste që predikoi urrejtjen kundër imperialistëve amerikanë dhe aleatëve të tyre, përfshirë Izraelin.

Por këto ditë, republika me shumicë myslimane renditet me krenari midis miqve më të mirë të Izraelit në Ballkan.

Këtë javë, në fakt, ambasadorja e Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara, Floreta Luli-Faber, ishte duke vizituar Izraelin së bashku me shtatë diplomatë të tjerë me qendër në Uashington në një udhëtim të sponsorizuar nga Komiteti Amerikan hebraik. Në të njëjtën kohë, shefi ekzekutiv i AJC-së, David Harris, udhëhoqi një mision diplomatik në Shqipëri që përfshinte takime me Presidentin Ilir Meta, Kryeministrin Edi Rama dhe personalitete të tjera.

E gjithë kjo veprimtari e nivelit të lartë nuk duhet të vijë si një surprizë, thotë Bardhyl Canaj, i dërguari i Shqipërisë në Izrael për tre vite dhe nëntë muajt e fundit.

“Sa më shumë e njoh Izraelin, aq më shumë e dua këtë vend”, tha Canaj, 59 vjeç, i cili u transferua në Izrael në tetor 2015 me bashkëshorten e tij, Alma. Ai mbikëqyr një staf prej tre personash, duke përfshirë një atashe ushtarak jo-rezident.

“Duke u kthyer pas në kohë, gjatë komunizmit, regjimi i konsideronte gjithë aleatët e Amerikës armiq dhe kukulla të imperializmin”, thotë Canaj, i intervistuar në Ambasadën Shqiptare në periferi Ramat Gan, duke pirë kafe dhe gota me konjak Skënderbeu. “Dhe për shkak të situatës në Lindjen e Mesme – nën ndikimin rus dhe pastaj influencës kineze – ne duhej të ishim pro-arabë. Por, gjërat ndryshuan në mënyrë dramatike menjëherë sapo demokracia u vendos në vitin 1991. ”

Atë vit, Shqipëria dhe Izraeli vendosën marrëdhëniet për herë të parë. Megjithatë, u deshën edhe 21 vjet të tjera për të hapur një ambasadë izraelite në Tiranë, në kryeqytet – pavarësisht nga fama e Shqipërisë gjatë Luftës së Dytë Botërore, si një strehë për hebrenjtë e persekutuar. Nuk është sekret që Shqipëria malore, e cila është pak më e madhe se Izraeli, ishte i vetmi vend i pushtuar nga nazistët në Evropë që e gjeti veten me më shumë hebrenj pas luftës sesa më parë.

Diplomaci dhe biznes

Në të vërtetë, pavarësisht retorikës së ashpër anti-sioniste të qeverisë së tyre gjatë viteve të gjata të errëta të diktaturës paranojake të Enver Hoxhës – që zgjati nga viti 1944 deri në vitin 1985 – vetë shqiptarët kurrë nuk kanë pasur ndjenja të këqija kundër 300 hebrenjve apo aq të vendit. Kur komunistët u rrëzuan në fillim të viteve 1990, pothuajse të gjithë ata hebrenj emigruan në Izrael; sot, ata dhe pasardhësit e tyre këtu numërojnë rreth 550, sipas kreut të komunitetit (shqiptaro-hebre) Felicita Jakoel.

Canaj, i cili ka diplomë të shkencave politike nga Universiteti i Tiranës, kaloi katër vjet si profesor atje në mesin e viteve 1980, pastaj u bashkua me Ministrinë e Punëve të Jashtme dhe u dërgua në Kajro si sekretar i parë i ambasadës shqiptare në Egjipt.

Kjo ishte koha kur ky diplomat i këndshëm u takua me izraelitët për herë të parë – dhe krejtësisht rastësisht.

“Në vitin 1989, guvernatori i El-Arishit na kishte ftuar në Sinai dhe na tregoi kufirin. Kjo është koha kur pashë flamurin izraelit “, tha Canaj, i cili flet rrjedhshëm gjuhën angleze dhe arabe, në mes të gjuhëve të tjera. “Në hotelin tim në Sharm el-Sheikh piva kafe dhe pashë dy zonja që notonin në pishinë. I pyeta në cilën gjuhë ata po flisnin, dhe ato m’u përgjigjën: ‘Hebraisht. Ne jemi gazetarë nga Izraeli.’”

Canaj përfundimisht u bë një këshilltar i qeverisë shqiptare për çështjet e Ballkanit dhe Lindjen e Mesme duke nisur një biznes familjar farmaceutik me partnerë nga Kosova; ai më pas hapi tregun shqiptar të Teva Pharmaceuticals të Izraelit dhe pastaj krijoi një biznes të dytë që përfaqësonte Ahava, prodhuesin kryesor të produkteve  kozmetike të Detit të Vdekur.

“Një ditë, mora një telefonatë nga Irit Ben-Aba [atëherë  ambasadorja izraelite jo-rezidente në Shqipëri, tani ambasadore në Greqi] duke thënë se po vinte në Shqipëri dhe se donte të më ftonte për darkë”, kujton diplomati. “Në fund të darkës, ajo propozoi që unë të bëhesha konsulli i parë nderi i Izraelit në Shqipëri”.

Njeriu i Izraelit në Tiranë

Canaj e pranoi (propozimin), dhe për shtatë vitet e ardhshme – në mungesë të një ambasade të vërtetë izraelite – ai shërbeu si ambasador de facto i Izraelit në Tiranë.

“Isha i përfshirë në çdo përpjekje diplomatike dhe kulturore midis dy vendeve dhe prita shumë personalitete nga Izraeli”, kujton ai. “Ata më kanë dhënë status të plotë, madje edhe fuqinë për të lëshuar viza në koordinim me ambasadën izraelite në Athinë. Ne punuam për gjashtë muaj për të gjetur një vendndodhje të mirë për një ambasadë të re në Tiranë dhe Ministria e Punëve të Jashtme të Izraelit propozoi që unë të bëhesha një anëtar i stafit”.

Canaj u promovua në rolin e drejtorit të departamentit të ekonomisë të ambasadës izraelite dhe shërbeu në atë cilësi deri në vitin 2015, kur qeveria e tij e emëroi atë të bëhet ambasadori i gjashtë i Shqipërisë në Tel Aviv.

“Përvoja ime më dha mundësinë për të bërë miq dhe lidhje në komunitetin e biznesit izraelit dhe në qarqet politike dhe akademike,” thotë ai, “kështu që ishte shumë e lehtë për mua që të vija këtu”.

Përveç ambasadës në Ramat Gan, Shqipëria ka tre konsuj nderi këtu: njëri i shërben Tel Avivit, Jeruzalemit dhe Izraelit qendror, një mbulon Izraelin e Veriut dhe Galilenë nga Haifa dhe një mbulon Izraelin jugor dhe Negevin nga Eilat. Po ashtu, biznesmeni Rodolf Xhillari është konsulli nderi i Izraelit në Tiranë, shtëpia për shumicën e disa duzinave të hebrenjve të Shqipërisë.

Turizmi: ‘Çmimi i madh’

Canaj thotë se janë 54 kompani izraelite që aktualisht operojnë në Shqipëri, duke përfshirë udhëheqësin e ujitjes së pikave Netafim, si dhe Haifa Chemicals Ltd., Hazera Seeds Ltd. dhe Top Greenhouses. Përveç kësaj, ndërmarrjet izraelite IT dhe ato firma të telekomit drejtojnë tre “call center” në vendin ballkanik, i cili është shtëpia e rreth 3 milionë njerëzve. Të gjitha birrat e Tuborg që shiten në Shqipëri, prodhohen nga një kompani izraelite, ndërsa Zim me bazë në Haifa renditet si firma e dytë më e madhe e anijeve të transportit në vend.

Në total, kompanitë izraelite kanë investuar rreth 40 milionë dollarë në Shqipëri, ndërkohë që tregtia dypalëshe arrin në rreth 85 milionë dollarë në vit. Po kështu, disa kompani shqiptare kanë filluar eksportimin e prodhimeve të tyre në Izrael, duke përfshirë djathin, veshjet intime të grave dhe kornizat prej druri.

Por “çmimi i madh” për Shqipërinë, thotë ai, është turizmi.

Në vitin 2017, rreth 4,700 turistë izraelitë vizituan Shqipërinë. Vitin e kaluar, në sajë të inaugurimit të fluturimeve të drejtpërdrejta me çarter midis Tel Avivit dhe Tiranës, ky numër u rrit në 15.200 – dhe këtë vit, Shqipëria pret të ketë më shumë se 24.000 izraelitë.

Tani për tani, IsrAir ofron fluturime çarter tri herë në javë – hënën, të mërkurën dhe të shtunën – në Shqipëri nga fundi i prillit deri në fund të tetorit. Çmimet ofrojnë rreth 580 dollarë për paketat që përfshijnë udhëtimin me avion, akomodimin në një hotel me pesë yje, mëngjeset, darka dhe transferta.

Canaj tha se izraelitët janë të interesuar kryesisht për të vizituar qytetet historike të Beratit, Vlorës dhe Sarandës; ata janë gjithashtu në ture me biçikleta dhe makina xhip.

“Ne po marrim reagime të shkëlqyera nga izraelitët që kanë udhëtuar për në Shqipëri: një vlerë e madhe, një destinacion i ri dhe përtej tyre, njerëz miqësorë”, tha Canaj, duke shtuar se Ministria e Turizmit e Shqipërisë – nëpërmjet ambasadës së tij – është duke biseduar ngushtë me IsrAir të zgjasë kontratën e tij për shërbimin gjatë gjithë vitit.

Reagimi i Kosovës

Pavarësisht miqësisë së Shqipërisë me Izraelin, Canaj tha se ambasada e tij nuk do të zhvendoset nga Ramat Gani në Jeruzalem në një kohë të shpejtë – edhe pse Kosova premtoi të hapë një ambasadë në Jerusalem, nëse Izraeli do të vendosë ta njohë atë formalisht.

“Shqipëria mban të njëjtën pozicion si Bashkimi Europian: Ne mbështesim sigurinë e Izraelit dhe besojmë se ky konflikt duhet të zgjidhet përmes negociatave nën formulën e dy shteteve”, tha ai duke vënë në dukje ndjeshmërinë e çështjes së statusit përfundimtar të Jerusalemit si për izraelitët ashtu edhe për palestinezët.

“Por bashkëpunimi dypalësh mbetet i fortë,” shtoi ai. “Ne e mbështetëm Izraelin kur donte të ishte një anëtar jo i përhershëm i Këshillit të Sigurimit të OKB-së, edhe pse Izraeli u tërhoq në minutën e fundit. Ne gjithashtu kemi dënuar të gjitha sulmet e Hamasit dhe kemi bashkuar shumë iniciativa kundër antisemitizmit si në OKB dhe BE “.

Një tjetër çështje e ndjeshme që Canaj ndjek më nga afër është përpjekja e vazhdueshme e Kosovës fqinjë për të fituar njohjen izraelite të sovranitetit të saj. Qysh kur shteti shqipfolës shpalli njëanshmërisht pavarësinë nga Serbia 11 vjet më parë, 116 vende kanë vendosur marrëdhënie me Kosovën – por jo Izraeli.

Ashtu si shqiptarët, edhe kosovarët – 99% e të cilëve besojnë tek Islami – gjithashtu fshehën hebrenjtë e tyre nga nazistët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Sot, Kosova është shtëpia e vetëm 56 hebrenjve dhe po bëhen përpjekje për të krijuar një sinagogë dhe muze hebre në Prizren, qytetin e dytë më të madh të vendit.

Në mars, një delegacion biznesi i SHBA vizitoi Kosovën dhe u takua me dhjetëra drejtues biznesi të cilët e parashikojnë vendin e tyre si ” start-up nation ” i Ballkanit, duke kopjuar suksesin sipërmarrës të Izraelit në sektorin e softuerëve dhe IT.

“Po, por jo tani”

Megjithatë, përpjekjet më të mira diplomatike të Kosovës ato nuk kanë çuar në marrëdhënie zyrtare dypalëshe.

Në prill 2017, tha Canaj, Ministria e Jashtme e Izraelit, pas negociatave të gjata, e autorizoi Kosovën për të hapur një zyrë ekonomike dhe kulturore në Izrael.

“Së dyti, ka pasur një konferencë të posaçme Interpol në Dubai, dhe Izraeli dha dritën e gjelbër për Kosovën që të bashkohet, edhe pse nuk u miratua”, shpjegoi ai. “Së treti, për momentin, 11 kompani izraelite po veprojnë në Kosovë. Me sa di unë, Ministria e Jashtme e Izraelit është në kontakt të ngushtë me Kosovën dhe po diskuton të gjitha çështjet. Javën e kaluar, Kosova e shpalli Hezbollahun një grup terrorist që do të dëshironte të shkatërronte Izraelin. Kjo u vlerësua shumë, jo vetëm nga Izraeli, por nga të gjitha organizatat hebraike”.

Canaj hedh poshtë argumentin e zakonshëm që shteti hebre nuk dëshiron të shqetësojë Serbinë, e cila e konsideron Kosovën një krahinë të shkëputur pa të drejtë për pavarësi. Ai as nuk e pranon idenë se njohja e Kosovës do të vendoste një precedent të rrezikshëm për Izraelin në lidhje me vetëvendosjen palestineze.

Megjithatë, ai mbetet optimist.

“Pozicioni i Izraelit në thelb është ‘po, por jo tani’. Kosova duhet të përfundojë negociatat e saj me Serbinë nën ombrellën e BE dhe të gjejë zgjidhje për të gjitha problemet e tyre,” tha ai. “Ne shpresojmë që procesi të përfundojë sa më shpejt që të jetë e mundur”.

RRETH AUTORIT LARRY LUXNER