Gazeta izraelite “Israel Hayom” boton nje artikull lidhur me historine e hebrenjve te shpetuar ne Shqiperi, mirenjohjen e atyre hebrenjve qe u rikthyen per te takuar familjet shqiptare qe ne diten me te erret te popullit hebre, gjate Holokaustit, gjeten strehe dhe mbrojtje nga nje vend I vogel si Shqiperia.

Ndëkohë që tërë komunitetet hebreje u zhdukën, Shqipëria myslimane shpëtoi mijëra hebrenj falë një kodi dhe tradite kulturore për të ndihmuar këdo që ka nevojë për shpëtim. I pari, që i dha premtimin familjes Francis ishte Volia Maliki. Në mes të marsit të vitit 1943, ai filloi të udhëheqë pesë familjet në një udhëtim për të shpëtuar jetën e tyre, nga qyteti i Shkupit në ish-Jugosllavi (sot Maqedonia e Veriut), përmes Kosovës për në Tiranë, kryeqytetin e Shqipërisë. Udhëtimi zgjati rreth dhjetë ditë, megjithëse 5-vjeçarja Annie mendonte se ishte të paktën një muaj.
Pjesa më e madhe e udhëtimit kaloi nëpër rrugë malore dhe pyje të thella. Ata ecnin natën, nën mbulesën e errësirës. Ndërsa drita e ditës filloi të shpërndajë errësirën, ata shpejt gjetën strehim te të afërmit e Maliki, në fshatra përgjatë rrugës së arratisjes. Atje shtriheshin, duke mbledhur forca për pjesën tjetër të rrugës, duke mbledhur ushqime dhe, ndërsa u errësua, ajo vazhdoi drejt Shqipërisë.
Për një kohë të shkurtër, ata u fshehën në kryeqytetin e Tiranës në shtëpinë hebreje të familjes Betino, e cila siguroi strehim për disa nga të afërmit e tyre, derisa u gjet personi tjetër që i dha familjes Francis premtimin dhe fjalën e tij për ti shpëtuar. Hamdi Kasapi pranoi me dëshirë që t’i fshehë në shtëpinë e tij në Tiranë. Për rreth një vit, familja hebre Francis dhe familja myslimane Kasafi jetuan si një familje. Familja Kasapi kujdesej për familjen Françic për letërnjoftime të rreme, që të kishin identitete shqiptare myslimane. Për shembull Annie iu dha emri Amina, dhe nëna e saj, Winka, u emërua Shqipëri Fatima. Kur ajo filloi të frikësohej se trupat e Gjermanisë naziste po mbërrinin, familja Kasapi ua kaloi hebrenjtë e saj të afërmve në fshatin Zallher, jo shumë larg Tiranës, të cilët ishin të detyruar të mbanin premtimin e besës.
Për rreth një vit e gjysmë, familja Francis u fsheh në Shqipëri, duke shpëtuar kështu jetën e tyre: në fund të marsit 1943, disa ditë pasi filluan udhëtimin për në Shqipëri, të gjithë anëtarët e familjes dhe anëtarët e komunitetit të tyre të mbetur në Shkup u dërguan në kampin e shfarosjes në Treblinka. Brenda një jave, hebrenjtë e Shkupit, që numëronin mijëra, u fshinë nga faqja e dheut.

Disa ishin në gjendje të shpëtonin, ose duke u hedhur nga trenat e transportit ose duke u bashkuar me forcat partizane jugosllave të udhëhequr nga Marshal Tito, ish presidenti jugosllav dhe komandanti i ushtrisë më të madhe partizane të Evropës gjatë Luftës së Dytë Botërore. Përveç kësaj, jeta e disa hebrenjve është shpëtuar falë strehimit që u është dhënë atyre nga maqedonasit, përfshirë Peshkopin Shkup, doktor Similan Chakeda, i cili fshehu të paktën pesë fëmijë hebrenj në manastir, dhe ky akt u njoh dhe u vlerësua një dekadë më parë me dekorimin si Fisnik midis kombeve.
Shumica e të mbijetuarve nga Shkupi ishin ata që ikën në Shqipëri. Ashtu si anëtarët e familjes Francis, jeta e mijëra refugjatëve hebrenj të ikur nga vende të ndryshme të Evropës është shpëtuar nga mbrojtja që iu dha atyre në shtetin e vogël të Ballkanit.
Shqipëria, me shumicë muslimanë, është i vetmi vend ku numri i hebrenjve që jetojnë atje është rritur ndjeshëm gjatë Luftës së Dytë Botërore. Megjithëse nën sundimin e Italisë Fashiste, pas së cilës u pushtua si dhe gjatë kohës dhe sundohej nga Gjermania naziste, të gjithë hebrenjtë në Shqipëri – civilë dhe refugjatë njësoj – u shpëtuan.
“Dhe gjithçka është falë premtimit/Besa. Faleminderit BASA”, thotë Annie. Ajo sot është 82 vjeç, dhe megjithëse emigroi në Izrael në moshën 10 vjeç, flet hebraisht me theks italian si dhe disa nga gjuhët e Ballkanit. “Kur shqiptari e bën premtimin e tij, ai nuk mbahet. Ai kurrë nuk do të lëndojë, kurrë nuk do të informojë ose tradhtojë se kush ishte emri i te ftuarit qe ai mbante ne shtepi. Ai do të jape jetën për mikun. Kështu shpëtuam”.

Ruajtja dhe shpëtimi I mikut, është një premtim. Ai buron nga një kod i lashtë kulturor në Shqipëri, i cili vlen si për myslimanët, ashtu edhe për të krishterët, dhe specifikohet në një kanun ose sistem të ligjeve dhe etikës, i cili ka qenë një pjesë qendrore e trashëgimisë shqiptare për breza.
Sipas kodit, kujtdo që ka nevojë për shpëtim, pavarësisht fesë, racës dhe gjinisë, duhet të ndihmohet, dhe çdo vizitor i huaj ka një bekim. Ruajtja e mikut është pjesë e nderit shqiptar, dhe kur njeriu i jep Besën, të gjithë të afërmit dhe miqtë e tij janë gjithashtu të përkushtuar për të përmbushur premtimin e tij.
Sipas traditës shqiptare, një person që shkel Besën, turpëron veten dhe familjen e tij dhe rrezikon ndëshkimin e rëndë, deri në vdekje. Shqiptarët theksojnë aspektin humanist dhe moral të kulturës së tyre dhe edukimin e dashurisë njerëzore, i cili tejkalon çdo paragjykim. Gjatë njërës nga periudhatme te errëta të historisë moderne, shqiptarët dëshmuan respektimin e vlerave të tyre dhe shpëtuan jetën e mijëra hebrenjve.

Annie thotë se familja e saj zgjodhi të ikte jo sepse ata ishin të vetëdijshëm për Besën, por sepse dihej që gjendja e hebrenjve në Shqipëri është relativisht e mirë dhe se italianët nuk marrin pjesë në shfarosje. Në të kundërt, Shkupi, ashtu si pjesa tjetër e Maqedonisë, sundohej nga Bullgaria, e cila, ashtu si Italia, gjithashtu pati një marrëveshje ushtarake me shtetet e Boshtit, por ushtarët bullgarë persekutuan hebrenjtë dhe kryenin veprime të dhunshme gjatë marsit 1943, duke sjellë shfarosjen e të gjithë hebrenjve në Treblinka.
“Nëna ime është ajo që inicioi dhe na shtyu të iknim nga Shkupi në Shqipëri. Ajo e kuptoi se çdo ditë që qëndrojmë në Shkup na afron me vdekjen. “Ata do t’i fusin hebrenjtë në burg dhe pas një periudhe kohe ata do të lirohen dhe do të kthehen gjallë. Ajo bëri një gabim të tmerrshëm “.
Annie ka një kujtesë të qartë nga periudha para ikjes së saj. “Unë shkova për të luajtur në një kompani hebreje të quajtur Dinah, familja e së cilës jeton prapa shtëpisë sonë në Shkup. Mbaj mend që po luaja në tapetin e dhomës së ndenjes. Nëna është pak metra larg nesh, duke hekurosur këmisha, dhe papritmas ka një trokitje të fortë në derë. Dhe njëri prej tyre, e veshur me një mushama, pyeti nënën me vendosmëri: “Ku është burri yt?” Mbaj mend deri më sot duke ndjerë diçka shumë të keqe 0që po ndodh para syve të mi. Nëna i tha bullgarisht: “Burri im ende nuk është kthyer në shtëpi nga puna. Kush jeni ju, ju lutem?” Bullgari u përgjigj: “Nuk ka rëndësi. Do të kthehem këtu më vonë.”
“Në të vërtetë, sapo babai u kthye në shtëpi, një burrë u rishfaq, hyri në shtëpi dhe i tha në gjuhën bullgare që të vinte me të menjëherë. Nëna kërkoi të dinte se ku po merrej burri i saj, por bullgari e injoroi plotësisht.
“Atë mbrëmje u ktheva në shtëpi dhe menjëherë i tregova mamasë time gjithçka që ndodhi. Ajo i tha babait tim, Moshe, se kjo është një shenjë që burrat hebrenj kanë filluar të mblidhen.” Ne kemi fëmijë, duhet të shpëtojmë familjen tonë “, tha ajo. Dhe nuk duhet të qëndroni në shtëpi për një natë më shumë. ‘
“Babai im e dëgjoi. Gjatë rrugës ai takoi një veteriner të krishterë të quajtur Dr Tudor Hadji Mitkov. Ai i tha se po nxitonte për tu larguar ne Turqi sepse burrat hebrenj kishin filluar të mblidheshin dhe te ndaheshin vec nga familjet, dhe Hadji Mitkov menjëherë i sugjeroi që të kthehej në shtëpi. Për disa ditë, babai im u fsheh në shtëpinë e familjes Hadji Mitkov dhe pas disa ditësh nëna ime dhe unë u bashkuam, së bashku me vëllain tim 8-vjeçar Marcel dhe gjyshen time, Esterin, nënën e babait tim.
“Një mëngjes hodhem syte nga dritarja e shtëpisë dhe pamë bullgarët që nxirrnin me forcë familje hebreje dhe ti hipnin në karroca të tërhequra nga kali. Ne i njihnim të gjitha familjet nga sinagoga. Ai shkoi te një prej bullgarëve dhe u përpoq të kuptojë se ku po dergohen hebrenjtë. Bullgari nuk pranoi ti tregonte por thjesht thërriste: ” Kushdo që i fshehu hebrenjtë e tij ne shtepi, do te ekzekutohet së bashku me familjen e tij”.
Në retrospektivë, familjarët e kuptuan se ishte një Aksion, i cili filloi më 11 mars 1943, gjatë së cilit të gjithë hebrenjtë e Shkupit ishin përqendruar në fabrikën e monopoleve në qytet.
“Dy ditë më vonë, një grup ushtarësh bullgarë erdhën në shtëpinë e Hadji Mitkov dhe filluan kontrollin,” kujton Annie. “Ne u fshehëm në një qilar të vogël ngjitur me kuzhinën, e cila mezi nxinte vetem pesë nga ne. Ushtarët arritën në kuzhinë, qëndruan pranë banjës… Hapëm derën, i dëgjuam ata të afrohen drejt kuzhinës dhe u tmerruam…. Por pas disa minutash u larguan. Ndoshta ata nuk e vunë re qilarin, dhe mbase Sasha, djali i vogël i Hadji Mitkov, i cili kishte sindromën e rëndë Daun, na shpëtoi jetën. Ai i mori njërit nga ushtarët e tij në kapelë dhe e ngacmoi. Bullgarët i thanë vetes se Hadji Mitkov dhe gruaja e tij Lela kishin mjaft probleme në jetë me fëmijën e tyre, dhe ata nuk kishin nevojë për hebrenjtë në shtepi.
Të nesërmen, Hadji Mitkov filloi të kërkonte një shqiptar që do të pranonte të transferonte familjen Francis me siguri nga Shkupi në Shqipëri. “Vëllai i Lelës, Trico Riverb, ishte një tregtar i pasur dhe i njihte shqiptarët që punonin si tregtarë në rajonin e Shkupit”, thotë Annie, “Nuk ishte e lehtë për të gjetur ata që dinin mënyra të sigurta dhe pranuan të lëviznin pesë njerëz në rrezik të madh. Aksionet kundër hrebrenjve ishin në kulmin e tyre. Më në fund, Maliki, i cili ra dakord për të kryer detyrën”.
“Prindërit e mi vazhduan të më thoshin mua dhe vëllait tim gjatë gjithë viteve, se Maliki nuk merrte ndonjë kompensim për ato që bëri për ne. Edhe Hadji Mitkov na tha që Maliki nuk kishte marrë asnjë pagesë. “Maliki do ta merrte firmën e babait tim në një copë letër higjienike të lënë në duar dhe kur të kthehet në Shkup do tia tregoje Hadji Mitkov, i cili e dinte shkrimin e babait tim, per te treguar qe puna e tij kish marre fund dhe e kish shpetuar familjen hebreje”.
Për të shmangur shtëpinë e Hadji Mitkov qe te mos ngjallte dyshime, familja ishte e veshur me rroba të zeza zie, duke përfshirë shamitë, që fshehin fytyrat e tyre. Së pari erdhën Atë Moisiu dhe Vëllai Marcel, të cilët u çuan me karrocë në vendin e caktuar të takimit me Maliki. Të nesërmen u bashkua gjyshja Esther, nëna Winka dhe Annie. Një natë pa hënë, Maliki filloi t’i çojë ata atje ku do të shpëtonte jeta e tyre. Besa filloi të materializohej.
Historia e familjes Francis që u shpëtua nga shqiptarët është në qendër të dokumentarit “Kodi Shqiptar”, i cili shfaqet këtë muaj dhe gjatë gjithë shkurtit në Sallen Kinematografike te Tel Aviv-it.
Producentja e filmit, Prof. Yael Katzir, ka dokumentuar udhëtimin e Annie Altratz (emri i martesës) në Shqipëri, me vajzat e saj Michal (58) dhe Leah (56). Rreth dy vjet më parë Annie u kthye në Shqipëri, për herë të parë që nga lufta, duke tentuar të gjente familjet e shqiptarëve që i shpëtuan jetën familjes së saj.
“Nuk është një udhëtim i zakonshem, por mbi të gjitha një udhëtim mirënjohjeje,” thotë Katzir. “Annie ndjeu nevojën të kthehej në Shqipëri dhe ti kerkonte ata qe e shpetuan, para se të ishte vonë. Filmi flet se si jeta e Annie, u shpëtua nga mbrojtja që i dha familjes hebreje një familje myslimane shqiptare.
“Yesha erdhi në Kavaje nga Prishtina e Kosovës, e cila, si pjesë e Shqipërisë së Madhe, ishte nën sundimin fashist italian. Familja Alterz ishte midis një grupi hebrenjsh që ishin përqendruar në burgun e Prishtinës. Lito, i cili drejtonte spitalin bashkiak, evakuoi pacientët nga një prej reparteve të spitalit, i transferoi në reparte të tjera, dhe në repartin rezervë fshehu shumë hebrenj.
Ai përgatiti fletëpalosje për paralajmërimin e përhapjes së një epidemie infektive dhe i vuri në të gjithë qytetin si dhe në hyrje të departamentit ku ishin fshehur hebrenjtë. Kështu, kur gjermanët arritën në spital dhe kërkuan hebrenj atje, ata shmangën hyrjen në pavionin e dyshuar se kishte sëmundje infektive.
“Italianët atëherë i lejuan hebrenjtë të transferoheshin nga Kosova në Shqipëri. Yesha tha se kur ai mbërriti me familjen e tij në Kavaje, vetë kryetari i komunës i shpërndau hebrenjte që erdhën në qytetin e tij nëper familje shqiptare dhe filloi te siguroje per ta çertifikata te falsifikuara, shumica prej tyre kishin identitete myslimane ”.
Atje ne Shqiperi, në skajin më të larget të botes, te pushtuar nga italianet, hebrenjtë u mirëpritën ngrohtësisht, empatikisht dhe bujarisht nga banorët e zonës dhe filluan të rindërtojnë jetën e tyre të copëtuar.
“Ndër të mbijetuarit që erdhën në Itali ishin refugjatë hebrenj nga Shqipëria”, thotë Katzir, doktore e historisë, e cili më parë ka punuar si shefe e departamentit të historisë në Kolegjin Beit Berl. “Në atë kohë, unë bëra një premtim se nuk do të merresha me Holokaustin – ishte shumë e vështirë për mua – por vetëm në rilindjen e saj. Historia e kampeve është pjesë e historisë së rilindjes së shtetit.
“Por kur zbulova historine e panjohur te shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri, fillova te shkruaja dhe te interesohesha per kete akt humanizmi te ketyre njerezve qe rrezikuan jetet e tyre per te shpëtuar hebrenjte.”
Kontakti fillestar u bë me Michal, vajzën e Annie, një mësuese e biologjisë në shkollën e mesm. Gjatë një prej udhëtimeve në Poloni me studentët e saj, Michal tregoi per historine e cila do te behej pjese e nje filmi per kodin e premtimit te shqiptareve. Michal mësoi për historinë e familjes në Shqipëri për detaje nga gjyshja e saj Winka, “e cila dikur tregonte histori.”. Falë saj ka shumë detaje që unë i di dhe nëna ime nuk mund t’i kujtojë”.-thote Michal.
Winka ndihmoi vajzën e saj për të rritur dy vajzat e vogla kur Annie punonte për një kompani të sigurimeve. Për dallim nga nëna dhe burri i saj Yesha, i cili ishte teknik me profesion dhe punonte si civil në Trupat Ndërlidhës, Annie guxoi t’i tregonte fëmijërinë e saj. “Nuk e di se cila është arsyeja. Unë ndoshta nuk kam dashur t’i tregoj vajzave të mia histori për jetën dhe frikën,” thotë ajo. Prandaj, gjatë bisedës sonë, Michal shpesh plotëson dhe saktëson me saktësi detaje, dhe Annie e dëgjon atë, gjatë gjithë kohës kur dora e saj prek me dashuri doren e e vajzës se saj.
Nga viti 1479 Shqipëria ka qene nën sundimin Osman, i cili konvertoi në Islam pjesën më të madhe të banorëve të saj. Në fillim të shekullit të 20-të, pjesë të territorit te saj u pushtuan nga Serbia, Greqia dhe Mali i Zi, dhe në fakt vetëm për një periudhë të shkurtër disa vjeçare, funksionoi si një vend i pavarur.
Në mars 1939, Shqipëria u pushtua nga Italia. “Megjithëse Italia ishte një aleat i Gjermanisë naziste, italianët nuk i dërguan hebrenjtë në kampe shfarosjeje dhe trajtimi i tyre ndaj hebrenjve ishte i tolerueshëm,” shpjegon Katzir. “Ata përqendruan hebrenjtë në disa vende, duke përfshirë Vlore, Durres, Berat, ku duhej të regjistroheshin çdo ditë tek autoritetet, por mund të vazhdonin jetën dhe punën e tyre. Kjo është arsyeja pse refugjatët hebrenj që arritën të kalonin kufirin për në Shqipëri filluan te shtoheshin vazhdimisht.
“Komuniteti hebre shqiptar ishte shumë i vogël dhe numëronte gati 200 vetë. Por me kohën kur nazistët erdhën në pushtet, në vitin 1933, miratimi i ligjeve per racat superiore në Gjermani dhe Austri, beri qe hebrenjtë te largoheshin në Shqipëri duke paguar një taksë modeste për një leje qëndrimi.
“Përveç kësaj, para luftës, mbreti i Shqipërisë, ftoi mjekë hebrenj nga vendet evropiane që vuanin përndjekjen, për t’u shpërngulur në Shqipëri. Ata krijuan një fakultet mjekësor në kryeqytetin Tiranë. Falë kësaj trashegimie, i gjithë sistemi mjekësor në Shqipëri është bërë modern dhe është zgjeruar në shumë fusha të ekspertizës.”
Katzir tha: “isshtë e pamundur të dihet se cili ishte numri i refugjatëve hebrenj në Shqipëri. Më shumë se 3,000 hebrenj janë shpëtuar zyrtarisht, por kjo është larg nga e sakta. Shumë hebrenj u regjistruan në bashkësi myslimane ose të krishterë dhe morën emra të rremë shqiptarë, dhe pas luftës, nën sundimin diktatorial komunist, u shkatërruan dokumente të panumërta në Shqipëri “.
Në Shtator 1943, Italia u dorëzua tek Aleatët, dhe Gjermania naziste pushtoi Shqipërinë. Realiteti i jetës u bë jashtëzakonisht i ndërlikuar dhe i rrezikshëm, por edhe nën sundimin nazist, shqiptarët nuk u tërhoqën nga Besa qe iu dhane hebrenjve. Në të njëjtën kohë, gjermanët abuzuan dhe persekutuan ushtarët italianë të mposhtur, dhe gjithashtu i derguan në kampe përqendrimi. Për shkak se Besa është aq e rrënjosur në kulturën e tyre, shqiptarët shpëtuan edhe rreth 20,000 ushtarë italianë, të cilët vetëm një moment më parë ishin okupuesit e tyre të fuqishëm.
Katzir thotë se “gjatë xhirimeve u takuam me Simon Mirka, nipin e Xhavet Deva, i cili ishte ministri i Brendshëm në Shqipëri nën qeverinë gjermane, nga shtatori 1943 deri në tetor 1944. Ai na tregoi një dokument, sipas të cilit, rreth 2,000 familje u transferuan nga Shqipëria në kampet e Italisë në 1943 , Pasi Italia e Jugut u çlirua nga forcat aleate mendohet se familjet numëronin të paktën katër vetë. Familja e Annit numëronte pesë, kështu që vetëm në këtë rast ka mijëra hebrenj, te cilet u transferuan në Itali.
“I njëjti ministër i brendshëm, Xhafer Deva, i zbatoi të gjitha kërkesat e gjermanëve, por me vendosmëri refuzoi të pranojë dhenien e listave hebreje. Zyrtarë të tjerë të qeverisë dhe priftërinj fetarë, myslimanë dhe të krishterë, të cilët mblodhën shumë refugjatë hebrenj në komunitetet e tyre dhe i regjistruan me emra pseudonimë shqiptarë, bene te njejten gje.
Por kur gjermanët udhëzuan kryetarët e bashkive që të dorezoheshin të gjithë hebrenjtë në sheshin e qytetit, sheshi mbeti i zbrazët. Kryeministri Shqiptar Mustafa Kruja autorizoi personalisht rreth 350 familje refugjate hebreje nga vende të ndryshme për t’u shpërngulur në Shqipëri duke siguruar plotesimin e nevojave të tyre per vendbanim, ushqim dhe veshje dhe çertifikata të falsifikuara.

Historia e nenes se familjes shqiptare ku ishin strehuar hebrenjte në mesin e vitit 1944, kur ushtarët gjermanë u shfaqën në shtëpinë e Kasapi:
“Një prej gjermanëve e rrëmbeu Hamdiun në fyt, desh e mbyti atë dhe kërkoi të dijë se ku ndodhet hebrenjte “, Nëna e familjes, Zyhraja, një grua fetare muslimane duke I tundur Zinxhirin e lutjeve muslimane I bërtiti ushtarit gjerman: “A beson te Zoti?” Naimi, I biri I Zyhrase, tregon se gjermani e kishte lëshuar te jatin nga fyti, dhe ishte larguar, por ishte e qartë se ai ose të tjerët do të ktheheshin përsëri. Gjatë asaj nate, gjyshja ime dhe Zyhraja nuk I mbyllen sytë. Zyhraja I kishte dhene fjalen se nëse i ndodhte diçka asaj, burrit të saj Moisiut ose nënës së tij Esterit, Zyhraja do të rritte nënën time dhe vëllanë e saj Marcel sikur të ishin fëmijët e saj.”
Në tetor 1944, natën vonë dhe në të ftohtë, familja hipi në një kamion në rrugën e tyre për në Shkup. “Por atje nuk kishte asgjë për ne,” thotë Annie, “vetëm shkatërrime dhe rrënoja. Ata që na shpëtuan, ishin përsëri familja Hadji Mitkov, me të cilin jetuam derisa emigruam në Izrael në vitin 1948.” Në atë kohë Annie kishte një vëlla tjetër, Izzy.
Babai i Annie Moshe blinte një biletë fati çdo javë nga një burrë i moshuar që jetonte në lagjen Ramat Hachayal në Tel Aviv, ku Annie jeton edhe sot e kësaj dite. “Nje dite, në vitin 1961, babai im fitoi një mijë paund. Kjo ishte shumë para në ato kohe, dhe ai i harxhoi për blerjen e biletave të anijes për çiftin Hadji Mitkov dhe djalin e tyre Sasha. Ata dhe Trico Riverb u vleresuan si Fisnike midis kombeve “.
Në Shqipëri, kjo nuk ishte e mundur. Pas Luftës së Dytë Botërore erdhi në pushtet Enver Hoxha në Shqipëri, komunist dhe dictator. Deri në vdekjen e tij në 1985, vendi u quajt “Republika Socialiste Shqiptare”, e cila u bë një lloj Koreje e Veriut e Evropës.
Fillimisht ajo ishte në kontakt me BRSS dhe Kinën, por Hoxha gjithashtu e izoloi plotësisht shtetin e tij musliman-komunist nga pjesa tjetër e botës. Ndërsa shqiptarët jetuan një jetë të mjerimit, frikës dhe varfërisë, Hoxha harxhonte miliarda duke ndërtuar rreth 750,000 bunkerë në të gjithë vendin e vogël (një bunker për të tre shqiptarët), si dhe labirinte gjigantë nëntokësorë në Tiranë dhe rrethinat e saj.
Izolimi i Shqipërisë nga pjesa tjetër e botës e bëri të vështirë përhapjen e historisë së shpëtimit të mijëra hebrenjve. “Gjatë vizitës sonë, unë ndjeva se të rriturit ende kishin frikë të flisnin dhe ishin të frikësuar,” thotë Michal. “Pas luftës, njerëzit kishin frikë të ndanin tregimet e shpëtimit me ata që ishin pranë tyre, edhe pse shumica e shqiptarëve morën pjesë në shpëtim. Kur vizituam djalin e Hamadi Kasapit ai tha që prindërit e tij nuk i thane asgje nga frika e komunizmit dhe madje dhe fotot familjare me hebrenjte I kishin fshehur ”.
Vetëm në vitin 1991, pas rënies së bllokut komunist, u vendosën marrëdhëniet diplomatike midis Izraelit dhe Shqipërisë. Atëherë filluan të tregohen tregimet e shpëtimit dhe deri më tani jane 73 shqiptare me vleresimin e Fisnikeve midis Kombeve.
Gjatë punës per filmin e producentes Katzir “Kodi Shqiptar”, Fondacioni Raul Wallenberg i akordoi shtetit shqiptar cmimin “Shtëpia për jetën”, per kontributin e shpetimit te hebrenjve gjate Holokaustit.
“Vëllai im Marcel dhe unë ëndërruam që ky cmim t’i jepej familjes Kasapi dhe Valia Maliki,” thotë Annie, “por ne ende nuk kemi arritur të bëjmë që Yad Vashem ta njohe si i Drejte midis kombeve. ”- pefundon tregimin vajza e Annee, shpetuar nga familja shqiptare gjate Holokaustit.