Nga Carrie Hart

Përurimi së fundi i Memorialit të Holokaustit në Tiranë, Shqipëri, tërhoqi brohoritje nga liderët hebrenj në Izrael dhe jashtë saj. Ky memorial paraqet një përparim në marrëdhëniet tashmë të ngrohta midis Izraelit dhe Shqipërisë. Në një kohë kur antisemitizmi po rritet në pjesë të tjera të Evropës, zyrtarët shqiptarë po demonstrojnë, edhe një herë, angazhimin e tyre për Izraelin dhe Popullin Hebre.

Paratë për memorialin vinin nga donatorë në Shtetet e Bashkuara dhe nga Komisioni i SHBA-ve për Ruajtjen e Trashëgimisë Amerikane jashtë vendit. Në Tiranë u ngritën tre copa të mëdha prej guri gri me tekst të shkruar mbi to që shpjegon marrëdhënien e veçantë midis Shqipërisë dhe hebrenjve që jetonin atje gjatë Holokaustit. Mesazhi është shkruar në shqip, anglisht dhe hebraisht.

Zyrtarë kryesorë nga Shqipëria, Shtetet e Bashkuara dhe Izraeli ishin në këtë ngjarje, si dhe përfaqësues nga grupe të ndryshme fetare shqiptare. Pasardhësit e familjeve shqiptare që shpëtuan hebrenjtë ishin gjithashtu pjesëmarrës. Kryeministri shqiptar Edy Rama foli për rëndësinë e ngjarjes për popullin shqiptar, në tregimin e historisë së shpëtimit të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Dan Oryan, Drejtor i Departamentit Ballkanik për Ministrinë e Jashtme të Izraelit (MPJ), e sheh këtë përurimin e memorialit si një hap të rëndësishëm në marrëdhëniet izraelito-shqiptare:

“Për shumë vite, shqiptarët, natyrisht, e kishin historinë, por nuk e treguan atë … një sekret i mirënjohur. Tani është atje në sferën publike; u mësohet fëmijëve; dhe është pjesë e trashëgimisë së tyre. Historia e shpëtimit të hebrenjve shqiptarë është diçka shumë e veçantë. Ne duam që ajo të tregohet, si sigurisht një nga momentet e dritës në epokën e errët të Holokaustit. ”

Oryan shpjegon se para Holokaustit kishte rreth 200 hebrenj që jetonin në Shqipëri. Pas Holokaustit, ishin 2,000 hebrenj që mbijetuan atje. Shumë prej hebrenjve kishin shpëtuar nga plani i shfarosjes së Hitlerit në vendet e tjera, duke gjetur strehim në Shqipëri. Yad Vashem, Qendra Botërore e Kujtimit të Holokaustit të Izraelit, njeh më shumë se 73 shqiptarë që janë provuar se kanë shpëtuar jetën e hebrenjve shqiptarë në kohën e regjimit nazist. Emrat e tyre janë regjistruar në bazën e të dhënave të Yad Vashemit të Të Drejtave midis Jo-hebrenjve.

Përurimi së fundi i këtij memoriali të gurtë në Shqipëri vjen si një inkurajim, veçanërisht gjatë kohërave të vështira në Izrael dhe globalisht. Kjo është veçanërisht e rëndësishme gjatë pandemisë së koronavirusit në të gjithë botën, ku ka edhe shenja shqetësuese që zhvillojnë dhunë dhe fanatizëm.

Erion Veliaj, Kryetari i Bashkisë Tiranë shpjegon marrëdhëniet midis vendit të tij, Popullit Hebre dhe Izraelit. “Miqësia midis popujve tanë është e rrënjosur shumë më thellë dhe daton, shumë më herët se Lufta e Dytë Botërore. Ashtë një kohë për të gjithë ne që ta pranojmë dhe festojmë këtë fakt. Ne jemi dy vende të vogla duke u përgjigjur mbi peshën tonë, dhe nëse mund të ndajmë një miqësi të ngrohtë në rrugën tonë globale të sfidës, le ta bëjmë këtë. Ne e ndiejmë se është përgjegjësia e vendit tonë të ndajnë këtë histori fuqie dhe shprese, jo vetëm për izraelitët, por për të gjitha kombet që luftojnë sot me intolerancën dhe ekstremizmin. Ky memorial është vetëm një fillim.”

Veliaj pohon se memoriali i Shqipërisë është vetëm fillimi i një vizioni të Kryeministrit Rama, i cili ka vendosur nw rrugw e sipwr për të ndërtuar një Muze të Tolerancës. Zyra e Ramës ka caktuar një grup pune me pjesëmarrjen e përfaqësuesve nga të gjitha bashkësitë fetare për të eksploruar opsionet më të mira për vendin ku mund të fillojë menjëherë puna. Tërmetet shkatërruese në Shqipëri në shtator dhe nëntor 2019, vonuan procesin, por qeveria shqiptare është e angazhuar për përfundimin e saj. Rama dhe Veliaj, njësoj, ndajnë një bindje të fortë në lidhje me rëndësinë e dokumentimit dhe edukimit të tolerancës unike të Shqipërisë si një popull dhe një komb. Ata duan të edukojnë gjeneratën e ardhshme të shqiptarëve.

Përgjatë historisë së Shqipërisë, njerëz të të gjitha feve kanë bashkëjetuar në Shqipëri. Siç e pranon Veliaj “jo vetëm në respekt të plotë të njëri-tjetrit, por ata kanë dalë nga rruga e tyre për të ndihmuar në raste nevoje. Vetëm në Shqipëri do të gjeni fshatra myslimanë që dhurojnë para për rindërtimet e kishave dhe anasjelltas. E tillë ishte edhe me shpëtimin e refugjatëve hebrenj që kërkonin siguri kur nuk kishte asnjë. Familjet pritëse ishin nga të gjitha prejardhjet fetare, por kjo nuk bëri asnjë ndryshim; mikpritja ishte e njëjtë”.

Felicita Jakoel, kryetare e komunitetit hebre shqiptar në Izrael, lindi në Shqipëri. Paraardhësit e saj jetuan përmes Holokaustit. Babai i saj u fsheh në Shqipëri kur ishte rreth 22 vjeç, dhe familja e saj është një nga ato që mbijetoi në duart e kujdesshme të shqiptarëve gjatë Luftës së Dytë Botërore.

Jakoel përshëndeti vendimin e qeverisë shqiptare për ngritjen e memorialit të fundit. “Jemi shumë të entuziazmuar për këtë. Izraeli, në një mënyrë zyrtare, është shprehur shumë herë, mirënjohjen e tij ndaj popullit shqiptar … Memoriali është përmbushja e këtyre marrëdhënieve të mira midis dy popujve”.

Të afërmit e Jakoel ishin vendosur mirë në Shqipëri para se gjërat të fillonin të përkeqësoheshin në Evropë ndërsa Hitleri u ngrit në pushtet. Sipas Jakoel, “Kur nazistët pushtuan Shqipërinë, i cili ishte në tetor-nëntor 1943, atëherë filloi rreziku i vërtetë.”

Ndërsa 99% e hebrenjve të Shqipërisë u shpëtuan nga tirania naziste, nga 1945 deri në 1991 të gjithë shqiptarët jetuan nën një diktaturë, kryesisht sundim komunist, dhe vendi u mbyll hermetikisht nga bota.

Jakoel shpjegon se kufijtë u hapën në 1991. Rreth 70 hebrenj shkuan në Shtetet e Bashkuara, por pjesa tjetër emigroi në Izrael. “Unë dhe familja ime dhe pothuajse tërë komuniteti hebre i Shqipërisë, arritëm në Izrael në 1991, pas rënies së regjimit komunist.”

Jakoel, Ambasadori i Izraelit Oryan dhe kryebashkiaku shqiptar Veliaj të gjithë folën për një kod të veçantë etik, Besa, e cila ka qenë pjesë e kulturës shqiptare, veçanërisht duke funksionuar në kohë shqetësimesh globale.

Ambasadori Oryan e sheh shpëtimin e hebrenjve në Shqipëri shumë më tepër sesa Besa. “Kur ju i pyetni shqiptarët pse i shpëtuan hebrenjtë kur të tjerët jo, ata ju thonë se e kanë këtë kod, Besa. Do të thotë që kushdo që jeton në shtëpinë tuaj, kushdo që është fqinj, ai duhet të mbahet i sigurt, edhe në kohë telashe. Pra, nëse e kërkoni atë, është justifikimi kulturor. Por, ne e shohim shpëtimin në një kuptim shumë më të gjerë për të bërë gjënë e duhur edhe kur të tjerët nuk janë duke bërë gjënë e duhur.”

Kryebashkiaku Veliaj ka një vlerësim të ngjashëm. “Ajo që është e zakonshme në të gjitha historitë e mbijetesës qëndron në guximin për të qenë në anën e duhur. Për kombet si tonat, pasi kanë kaluar një histori të pafalshme dhe mbijetuar të vendosur, guximi është bërë një kod moral me të cilin ne jetojmë jetët tona … Gjatë kohës traumatike të krizës ose luftës, si Lufta e Dytë Botërore, shqiptarët nuk menduan dy herë për zbatueshmërinë e ‘Besës’. Në rrethana të tilla, populli shqiptar thjesht zgjodhi të veprojë me ndjeshmërinë, zemërgjerësinë dhe mbi të gjitha, njerëzimin”.

Jakoel shtron pyetjen: “Çfarë i bëri shqiptarët të shpëtojnë hebrenjtë? Unë mendoj se ka arsye të ndryshme. Njëra prej tyre është, natyrisht, Besa, e cila është një element shumë i rëndësishëm në kulturën shqiptare. Kur një i huaj vjen tek ju dhe kërkon ndihmë, jeni i detyruar ta ndihmoni atë dhe ta strehoni. Dhe, imagjinoni nëse ky i huaj nuk është aspak i huaj, por miku juaj. Kjo është mënyra se si ju mund të shpjegoni pse shqiptarët ndihmuan jo vetëm Hebrenjtë Shqiptarë”.

Disa fëmijë të shkollave izraelite po mësojnë për rolin e popullit shqiptar gjatë Holokaustit. Qeveria izraelite ka bërë një përpjekje të veçantë për të mësuar të rinjtë izraelitë për shpëtimin e hebrenjve nga Shqipëria. Si pjesë e sistemit arsimor të Izraelit, studentët mund të zgjedhin tema përtej studimeve të kërkuara të tyre. Ekziston një “njësi studimore”, e krijuar nga arsimtari izraelit, Efrat Kedem, që ka ofruar një mundësi për mësuesit izraelitë të angazhojnë studentët e tyre në aktivitete në këtë temë. Dy vjet më parë, 20 studentë izraelitë morën pjesë në një udhëtim në Shqipëri, për të dëgjuar vetë historitë e shpëtimit nga shqiptarët.

“Mendoj se ishte shumë domethënëse për ta,” shpjegon Kedem. “Unë krijova, për Ministrinë e Arsimit të Izraelit, një studim unik për gjimnazistët, në sektorë të ndryshëm, dhe jo vetëm për hebrenjtë. Kemi muslimanë, kemi beduinë, druzhe, etj. Më kërkuan që të përqendrohemi në aspektet pozitive që ndodhën; pse, si dhe çfarë ishte ndryshe në Shqipëri”.

Programi ka qenë i hapur për këdo që studion në një shkollë të mesme izraelite, por fondet për të rinjtë izraelitë për të udhëtuar në Shqipëri nuk kanë qenë të disponueshme për udhëtimet e ardhshme.

Edi Kahani është një shqiptaro-izraelite, dikur me Ministrinë e Arsimit, dhe në lidhje të ngushtë me shumë në Shqipëri. Ajo thotë, “Marrëdhëniet midis qeverive tona janë shumë të forta dhe shumë pozitive, si dhe marrëdhëniet midis dy popujve tanë. Shqiptarët e kanë parë popullin hebre si ‘Popullin e Zgjedhur’ dhe ata kanë pasur këtë lloj admirimi për ta”.

Kjo vetëm po e çon popullin shqiptar drejt bashkëpunimit më të ngushtë me Izraelin. Por, duhet të bëhen më shumë nga të dy palët. Kahani sugjeron, “është çështje e marrëdhënieve bilaterale në aspektet edukative të kulturës”.

Kahani dhe izraelitët e tjerë mendojnë se ministritë e arsimit në të dy vendet, dhe vetë qeveritë, duhet të bashkëpunojnë në një nivel më të thellë. Subvencionimi i udhëtimeve të studentëve shqiptarë në Izrael është një çështje për t’u konsideruar. “Nuk ka asgjë më të mirë se të kuptuarit e realitetit izraelit, i cili është krejtësisht i ndryshëm nga sa tregohet në mediat e lajmeve në të gjithë botën.”

Kahani sugjeron gjithashtu që bashkëpunimi nga qeveria izraelite mund të vijë në ndihmë të shqiptarëve në sistemin shkollor me mësime të Holokaustit, si pjesë e librave të tyre të historisë.

Ambasadori i Izraelit në Shqipëri, Noah Gal Gendler, i cili mori detyrën e tij në Tiranë gati një vit më parë, po punon për bashkëpunim të mëtejshëm me qeverinë shqiptare. Ai po planifikon të takohet me Ministren e Arsimit të Shqipërisë së shpejti. Gendler shpjegon se Izraeli do të donte që Shqipëria të ndihmojë përkthente për nxënësit e shkollës së mesme “njësi studimore” nga hebraishtja në gjuhën shqipe, duke shpresuar se shqiptarët do t’i futin mësimet në librat e tyre shkollorë dhe në sistemin arsimor, gjithashtu.

Gendler pranon se shumë njerëz në mbarë botën nuk e dinë historinë për shpëtimin e hebrenjve shqiptarë. Vetë shqiptarët nuk e kuptojnë preokupimin e Izraelit me këtë temë. “Dhe, ne u themi atyre, historia juaj është shumë e ndryshme dhe unike. Dhe, nëse nuk ua tregoni njerëzve tuaj dhe nëse nuk ua mësoni studentëve tuaj sot, atëherë 20 vjet nga tani brezi i ri nuk do të dijë asgjë për të.”

Ambasadori izraelit Oryan pajtohet, “Shpresojmë që bashkëpunimi në kulturë dhe arsim do të vazhdojë të rritet dhe do të zgjerohet në fusha të reja. Ne shohim një potencial të madh si në bashkimin e forcave në inovacion, ashtu edhe në zgjerimin e partneritetit të arsimit në përgjithësi, dhe edukimin e Holokaustit, në veçanti.”

Në anën shqiptare, kryetari i bashkisë së Tiranës, Veliaj, konfirmon, “Ende ka shumë tokë për të mbuluar në marrëdhëniet tona bilaterale dhe shumë ura duhet të ndërtohen … Ne po eksplorojmë mundësi të rritjes në shërbime dhe në ekonomi të bazuar në dije, ku Izraeli është lider. Unë besoj se çelësi i çdo marrëdhënieje dhe bashkëpunimi të suksesshëm përfundimisht qëndron në kiminë midis njerëzve. Jam i bindur, në këto kohë paqeje, ne mund të bënim mrekulli!”