Nga Avi Kumar, JNS

Vlora, qyteti i tretë më i madh në Shqipëri, ishte shtëpia historike e komunitetit më të madh hebre në Shqipëri. Qyteti tani planifikon të ndërtojë një muze hebre për të përkujtuar këtë histori.

Projekti i Muzeut Hebre Shqiptar është një sipërmarrje e përbashkët e Fondacionit Shqiptaro-Amerikan të Zhvillimit (AADF) dhe Ministrisë së Kulturës së Shqipërisë, të cilat po punojnë së bashku me komunitetin e vogël lokal hebre.

Pas një kërkimi të gjatë për një arkitekt, ata e ngushtuan listën në pesë kompani dhe në fund zgjodhën Kimmel Eshkolot me qendër në Tel Aviv për të projektuar muzeun. Kimmel Eshkolot është i njohur për ndërtimin e Memorialit të Malit Herzl në Malin e Ullinjve të Jerusalemit dhe Muzeut të Historisë Natyrore Steinhardt në Universitetin e Tel Avivit. Bashkëthemeluesi i kompanisë, Eitan Kimmel, i tha JNS: “Shpresojmë të arrijmë hapin e parë vitin e ardhshëm dhe jemi shumë të emocionuar”.

Muzeu synon të ofrojë një vështrim gjithëpërfshirës të jetës hebreje shqiptare ndër shekuj, pasi prania hebreje në kombin ballkanik është dokumentuar që në shekullin e II-të. Nga romaniotët grekë te sefardimët spanjollë të arratisur nga persekutimi në shekullin e 15-të, te Ashkenazimët hungarezë që erdhën shumë më vonë, kombinimi i një rajoni malor dhe afërsia me Italinë dhe Greqinë krijoi një kulturë të veçantë hebraike.

Me shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore, rreth 1800 refugjatë hebrenj që ikën nga persekutimi nazist mbërritën në Shqipëri për shkak të politikave liberale të vizave. Disa shpresonin të vazhdonin në Amerikën Veriore dhe Jugore, Palestinën e Detyrueshme Britanike ose vende të tjera strehimi. Disa prej tyre përfunduan duke e bërë Shqipërinë shtëpinë e tyre të përhershme. Rreth 2,000 hebrenj u shpëtuan falë përpjekjeve të myslimanëve shqiptarë vendas dhe vendi ishte një nga vendet e pakta evropiane, popullsia hebreje e të cilit ishte rritur deri në fund të Luftës së Dytë Botërore.

Rabini Yoel Kaplan, emisar lokal për Chabad-Lubavitch, tha: “Hebrenjve shqiptarë u pëlqen të ruajnë identitetin dhe zakonet e tyre unike pas kaq shumë shekujsh. Shqipëria u izolua më tej për 50 vjet nën komunizëm dhe pas viteve 1990 kur komunizmi mbaroi, shumë hebrenj emigruan.

Ai vazhdoi, “Shqiptarët e kanë këtë koncept të quajtur “Besa” – është një term gjithëpërfshirës për mikpritjen dhe mbrojtjen e fqinjit apo të ftuarit – që ne e thërrasim sa herë që mblidhemi këtu. Ishte edhe kjo Besa që shpëtoi jetë hebreje gjatë Holokaustit. Ne nxitëm që ky muze të ndodhte dhe jam i kënaqur që po ndodh. Qeveria gjithashtu ka qenë veçanërisht mbështetëse ndaj komunitetit lokal hebre.”

Hebrenjtë shqiptarë, vuri në dukje ai, kanë lidhje të ngrohta historike me komunitetin hebre në Korfuz, një ishull grek që dikur ishte një qendër kryesore për jetën hebreje me shumë yeshivot.

Popullsia hebreje e Vlorës ishte afërsisht 2600 në vitet 1500, kur qyteti ishte një qendër tregtare për shkak të vijës bregdetare dhe afërsisë me Italinë. Sot, kjo shifër është zvogëluar në 50-100 hebrenj me origjinë shqiptare, shumica e të cilëve jetojnë në kryeqytetin dhe qytetin më të madh të vendit, Tiranë. Në kombin ballkanik ka edhe rreth 200 hebrenj të huaj.

Muzeu do të ndërtohet si një shtesë në krye të një ndërtese ekzistuese, pasi arkitekti ka për detyrë të projektojë në mënyrë inovative një “zgjerim” modern të një strukture të vjetër. “Ne do të përziejmë të vjetrën dhe të renë,” tha Kimmel. “Duhet të dyfishojmë përmasat e ndërtesës ekzistuese për të krijuar këtë kompleks muzeor duke respektuar monumentin ekzistues.”

Shumë ndërtesa në zonën e Vlorës dikur i përkisnin familjeve hebreje, që datojnë në shekullin e 16-të, kur shumë hebrenj ishin të përfshirë në kulturën e gjallë tregtare të qytetit. Pranë muzeut, ka mbetje të një sinagoge të vjetër që u dogj në vitet 1920.

“Do të ketë dy pavionë të veshur me gurë në hyrje që thuajse bashkohen me njëri-tjetrin. Nëntëdhjetë e tetë për qind do të përbëhen nga guri vendas shqiptar dhe 2% guri i Jeruzalemit”, tha Kimmel. Do të ketë gjithashtu një pllakë tregjuhëshe në shqip, anglisht dhe hebraisht që lexon: “Kushdo që shpëton një jetë, shpëton të gjithë botën” – një parafrazë e një fragmenti nga Talmudi.

“Ne do të paraqesim një histori unike të shqiptarëve dhe hebrenjve”, tha AADF në një deklaratë të dhënë për JNS. “Ndërsa kapitulli i Holokaustit është i një rëndësie të madhe dhe ndoshta pjesa më e jashtëzakonshme e kësaj historie, Muzeu Hebre Shqiptar do ta vendosë këtë kapitull në të gjithë historinë e hebrenjve shqiptarë – të kuptuar si ai i hebrenjve në territorin historik të Shqipërisë, si dhe diasporës.”

AADF përmendi gjithashtu faktin se ka tre muze të tjerë në afërsi si një arsye tjetër për të zgjedhur vendin.

Sokol Pirra, i cili ka lindur në Vlorë, por tani jeton në Tiranë, tha: “Stërgjyshërit e mi lulëzuan këtu për breza. Por tani, ne luftojmë për të vazhduar jetën hebreje, pasi shumë hebrenj kanë emigruar në Izrael ose vende të tjera. Ky muze është një shtesë e shkëlqyer për të nderuar praninë tonë të gjatë në Shqipëri. Vlora ka pamje të bukura buzë detit. Dhe muzeu hebre do të jetë një shtesë e shkëlqyer si për peizazhin e qytetit ashtu edhe për komunitetin hebre shqiptar.”